Rozwój mowy dziecka możemy podzielić na 4 etapy:

I – okres melodii od urodzenia do 9/12 miesiąca życia

II – okres wyrazu od 1 do 2 roku życia

III – okres zdania od 2 do 3 roku życia

IV – okres swoistej mowy dziecięcej od 3 do 7 roku życia

Etapy rozwoju mowy (wg L. Kaczmarka)

Okres rozwoju dziecka	Okres kształtowania się mowy	Głoski
Okres prenatalny	Etap przygotowawczy 0-9 miesiąc życia płodowego	Rozwój mózgu, ośrodków i dróg nerwowych oraz narządów mowy i słuchu
Okres niemowlęcy	Okres melodii (0-12 m. ż.)	[a e i] + [j] [m b n d t]
Okres poniemowlęcy, żłobkowy	Okres wyrazu (1-2 r. ż)	Wszystkie w/w głoski [o u y] [ń ś] [p n l k g]
	Okres zdania (2-3 r. ż)	Wszystkie w/w głoski Dodatkowo: [ą, ę] + [ł] [f w, ś, ź, ć, dź, ch] Zaczynają pojawiać się głoski [s z c dz] bywają jednak jeszcze często zastępowane przez [ś ź ć dź] Głoska [r] nie występuje lub jest zamieniana przez [j], [l]
Okres przedszkolny	Okres swoistej mowy dziecięcej (3- lat)	Wszystkie w/w głoski W 4 r. ż pojawiają się: [s z c dz] brzmiące właściwie. Zaczynają pojawiać się głoski [sz ż cz dż]. Do 5 r. ż bywają jeszcze często zastępowane przez [s z c dz] Pod koniec 4 r. ż pojawia się głoska [r]. (do 6 r. ż powinna uzyskać prawidłowe brzmienie) W 5 r. ż głoski [sz ż cz dż]

ETAP 0 – ETAP PRZYGOTOWAWCZY (0-0,9 m. ż. płodowego)

W tym etapie następuje rozwój organów:

• nadawczych mowy (organizujących informacje): mózg, obszary myślowe

• produkujących mowę: ośrodki i drogi nerwowe, nasada, krtań, płuca

• kontrolujących: słuch, wzrok, centralne ośrodki słuchowe i czuciowe

• odbiorczych: słuch, wzrok, drogi oraz centralne ośrodki słuchowe i czuciowe

Dziecko już jako:

• czteromiesięczny płód odczuwa rytm kolebania w czasie chodu matki

• siedmiomiesięczny płód odczuwa bicie serca matki

• miedzy czwartym, a piątym miesiącem życia zaczyna odbierać dźwięki

• rejestruje w swojej pamięci głos matki podczas życia płodowym (już w I trymestrze ciąży organ słuchu jest najbardziej rozwiniętym organem zmysłowym)

• między szóstym, a siódmym miesiącem życia dziecko ssie kciuk i płacze kiedy go gubi

• krzyk dziecka i ssanie kciuka tuż po urodzeniu jest kontynuacją nawyków nabytych wcześniej

Pierwszy krzyk noworodka po urodzeniu połączony z rozpoczęciem czynności oddychania jest pierwszym, prawidłowym odruchem życiowym. W ciągu następnych kilku tygodni życia, zdrowe niemowlę przeważnie śpi. Daje rodzicom poznać swój głos w momencie odczuwania głodu, chłodu, bólu, czy uczucia zmoczenia. Wywołują one u dziecka płacz albo krzyk, a usunięcie przyczyny płaczu powoduje uspokojenie i uśmiech. W miarę kiedy dziecko zauważa, że jego krzyk „ma moc” sprowadzić mamę blisko, zaczyna go używać coraz bardziej świadomie. To wyczucie ma duże znaczenie w procesie kształtowania się mowy. Matka, już po samym rodzaju krzyku rozpoznaje czego dziecko oczekuje. Krzyk jak i płacz są także – do pewnego stopnia – ćwiczeniem oddechowym dla płuc i przepony dziecka. Jednakże w wyniku długotrwałego krzyku może dojść u niego do przeciążenia wiązadeł głosowych (delikatnych jeszcze organów), a przez to trwałych lub czasowych zaburzeń głosowych (głos słaby, chrypliwy, nieczysty, chwilami niknący – niemożność wydobycia go) dlatego nie należy go lekceważyć.

Następnym krokiem w rozwoju mowy i głosu u dziecka jest głużenie pojawiające się 2-4 miesiąca życia – artykulacje przeważnie tylnojęzykowe np. gli, kli, tli, ebw, bwe agu. Stanowi ono zabawę organami mownymi, rozćwiczenie ich, zauważenie do czego służą. Głużenie jest odruchem bezwarunkowym, właściwym wszystkim dzieciom, również niesłyszącym. Gaworzenie pojawia się natomiast u dziecka w 6-8 miesiącu życia i jest w odróżnieniu od głużenie zamierzonym i świadomym powtarzanie dźwięków ze środowiska. Dzieje się to dzięki rozwojowi pamięci, kontroli słuchowej, uwagi, spostrzegawczości. Gaworzenie stanowi trening słuchu i jest powtórzeniem sylab ta-ta, pa-pa, ti-ta, ma-ma)

Przemawianie matki do dziecka przy każdej możliwej sposobności spowodowane jej miłością ma kluczowe znaczenie dla rozwoju mowy. Stałe „bombardowanie” dziecka naładowanymi emocjonalnie wypowiedziami przyczynia się do powstania kontaktu psychologiczno-społecznego. Stwarza to warunki do stopniowej nauki rozumienia tych komunikatów i wyodrębniania z nich systemu językowego (jako zbioru symboli i zasad umożliwiających budowanie i rozumienie wypowiedzi). W ten sposób dziecko magazynuje system języka w swojej podświadomości. W 6-7 miesiącu życia niemowlę zna już swoje imię, a od ósmego miesiąca coraz lepiej zaczyna rozumieć wypowiedzi z otoczenia. Z końcem 1 r. ż. dziecko dużo rozumie z tego co rodzice do niego mówią.

ETAP I – OKRES MELODII, APELU (do 1r.ż)

Dziecko nawiązując kontakt z matką posługuje się:

• krzykiem i płaczem, z tym, że niemowlę zauważa korelacje pomiędzy sygnałem,
  a reakcją osoby

• naturalnymi okrzykami

• głosami artykulacyjnymi z gestami wskazującymi

• tworami onomatopeicznymi, podobnymi do naśladowanego zjawiska

Faktorem tych komunikatów jest melodia głosu, czyli ton w różnej wysokości. Melodii towarzyszą żywe gesty. Wiele z tego z czym dorośli się do dziecka zwracają ono zaczyna rozumieć. Ponadto charakterystyczne dla tego okresu jest głużenie (2-4msc – artykulacje tylnojęzykowe (w chwilach radości i podekscytowania np. kli, gli, gha) i gaworzenie (6-8 msc powtórzenia sylab np. ta-ta).

Pod koniec pierwszego roku życia dziecko zaczyna mówić pierwsze wyrazy typu: mama, baba, tata, da oraz wyrazy dźwiękonaśladowcze, np. hau-hau, miał, ko-ko itp. W tym okresie potrafi też powtarzać proste wyrazy za dorosłymi. Wyraz pełni funkcję całej wypowiedzi. Dziecko posługuje się także już tzw. mową ciała – kieruje wzrok na obiekty, przedmioty, osoby, wskazuje rączką, daje i odbiera przedmioty, bierze za rękę drugą osobę i prowadzi ją w kierunku obiektu, na który chce zwrócić uwagę. Dziecko gestem odpowiada na pytanie o części ciała, cechę, czy stan. Na początku 2 r. ż. dziecko rozumie proste polecenia. Dziecko ma już w swoim słowniku kilkadziesiąt wyrazów, najczęściej są to rzeczowniki będące oznaczeniem nazw przedmiotów z najbliższego otoczenia. Zaczyna stopniowo zastępować gesty, które wcześniej używało na określenie swoich życzeń, słowami. Postać brzmieniowa powstałych wyrazów jest zniekształcana. Wynika to z tego, że dziecko odbiera grupy dźwięków, nie analizuje pojedynczych głosek, a to co powstaje podczas jego artykulacji jest odtworzeniem ogólnego zarysu usłyszanego słowa. Często dziecko wypowiada tylko jedną sylabę usłyszanego wyrazu kiedy wyraz jest zbyt długi lub trudny do zapamiętania. Grupy spółgłoskowe są upraszczane i większość spółgłosek jest zmiękczana. Na początku drugiego roku życia dziecko powoli podejmuje już próby tworzenia wypowiedzi dwuwyrazowych.

OKRES WYRAZU (do 2 r.ż)

• sygnału są zbudowane albo z ułamka wyrazu, pojedynczego wyrazu lub wielu pojedynczych wyrazów ale bez reguł gramatycznych

• czynnikiem różnicującym wypowiedzi jest prozodia: intonacja, akcent, rytm

• w miarę nabywania sprawności aparatu artykulacyjnego pojawiają się nowe głoski

Około 3 r. ż dziecka zaczyna być zaciekawione złożonością otaczającego go świata i zadaje coraz więcej pytań. Apogeum takiego stanu to 4 r. ż (42-45 pytań dziennie). Taki rozwój jest naturalny i oczekiwany. Dziecko zadając pytanie pragnie wytłumaczenia wszystkiego co dotyczy danego zjawiska lub rzeczy. Ważne jest aby otoczenie potrafiło zaspokoić jego ciekawość i wytwarzało taką atmosferę by pytało się ono jak najwięcej.

OKRES ZDANIA (do 3 r.ż)

• pojawiają się poszczególne kategorie gramatyczne

• gwałtownie wzbogaca się słownik

• ustala się system fonologiczny. Wypowiedzi są zbudowane często niezgodnie
  z tradycyjną wymową, realizacja dźwięków mowy odbiega od normalnej oraz jest zastępowana przez inne głoski

• dziecko zna 800-1000 wyrazów (głównie rzeczowniki i czasowniki oraz przymiotniki, przysłówki, przyimki, spójniki i liczebniki)

• dzieci w wieku 3 lat są w stanie na podstawie języka odbierać i przekazywać informacje w postaci zbliżonej do otoczenia

Pod koniec drugiego roku życia słuch fonemowy dziecka jest już dojrzały. Dziecko rozpoznaje większość fonemów, inaczej jednostek znaczących języka polskiego. W tym okresie dziecko doskonali wypowiedzi dwuwyrazowe. Początkowo są to wypowiedzi głównie oznajmujące, następnie pojawiają się zdania proste pytające i przeczące. Dziecko rozumie już rozmowy rodziców, polecenia proste czasem też złożone. Dziecko używa najczęściej rzeczowników, pojawiają się czasowniki, przymiotniki oraz kilka spójników, świadczy to o opanowywaniu podstaw składni i fleksji oraz rozwoju systemu leksykalnego. Ponadto zaczyna przyswajać sobie podstawowe gatunki mowy: dialog i podstawy opowiadania. Najwięcej słów dziecko przyswaja sobie właśnie między 2-3 rokiem życia. Opanowywana jest artykulacja wielu głosek, ale normą jest w tym okresie zmiękczanie, czy zastępowanie głosek trudnych łatwiejszymi.

OKRES SWOISTEJ MOWY DZIECIĘCEJ (3-7r.ż)

• dziecko prowadzi swobodne rozmowy

• w mowie dziecka widać analogie, kontaminacje, przestawki

• dziecko przechodzi etap od zaciekawienia językiem do świadomości językowej

• sama wymowy wykształca się pod koniec tego okresu

W wieku trzech lat dziecko ma już ukształtowany słuch fonematyczny i jest w stanie usłyszeć subtelne różnice między wyrazami bardzo do siebie podobnymi, np. kura-góra, kasa-kasza, pułka-bułka. Dziecko doskonale słyszy różnice między wymową swoją a osoby dorosłej, jednak możliwości jego aparatu artykulacyjnego na danym etapie rozwoju nie pozwalają jeszcze na wytworzenie wszystkich dźwięków mowy. Tworzy zdania wielowyrazowe, które początkowo nie są jeszcze w pełni poprawne gramatycznie. W najbliższym okresie formy gramatyczne będą ulegały stopniowej stabilizacji. W 3 i 4 roku życia dosyć często występują takie zjawiska językowe jak: uproszczenia grup spółgłoskowych wyrazów trudniejszych i/lub dłuższych. Mogą pojawiać się też przestawienia sylab i/lub głosek w wyrazach, czy też opuszczanie sylab i/lub głosek w wyrazach trudnych i/ lub długich. Pod koniec czwartego roku życia w/w zjawiska językowe powinny zanikać.
Ponadto wiek 3-4 lata jest okresem pytań. Dziecko chętnie zadaje pytania i wymaga na nie odpowiedzi. Nie należy unikać tych pytań i zdawkowo na nie odpowiadać. Warto udzielać dziecku wyczerpujących odpowiedzi tym samym rozwijając jego intelekt i mowę. W czwartym roku życia zaobserwować można zainteresowanie językiem. Dziecko dopytuje o poprawność formy, wymyśla także na swoje aktualne potrzeby twory słowne zwane neologizmami dziecięcymi, np. buciarnia – neologizm określający sklep obuwniczy, naprawiacz – mechanik, bułkarnia – sklep z pieczywem. Dziecko potrafi już mówić nie tylko o teraźniejszości, ale także o przeszłości i przyszłości. W 4 i 5 roku życia dziecko tworzy wypowiedzi wielozdaniowe. Pięciolatek w swoich wypowiedziach zachowuje kolejność zdarzeń i zależność przyczynowo-skutkową. Jego wypowiedzi są w większości poprawne gramatycznie. Jak w każdym okresie wzbogaca się słownik bierny i czynny dziecka. Rozwój artykulacji stabilizuje się do 6 roku życia. W 6 r. ż. dziecko powinno już realizować wszystkie dźwięki mowy.

Wskazówki wychowawcze:

• pierwsze narządy zaczynają kształtować się już w życiu płodowym, a dziecko jest wówczas szczególnie wrażliwe na wszystkie bodźce fizyczne i chemiczne pozytywne i negatywne dlatego przyszła mama powinna wyjątkowo dbać o swoje zdrowie

• obserwowanie reakcji dziecka na początku rozwoju, uśmiechu, ruchu rączki, przegięcia ciała, następnie reakcji głosowych (głużenie, gaworzenie); jeśli rodzic zauważy ich brak powinien zgłosić się przede wszystkim do lekarza audiologa

• mowa otoczenia do dziecka powinna być wyraźna i dokładna, nie powinniśmy używać spieszczeń i języka dziecięcego (np. sieplenienia), szczególnie u osób z problemami rozwojowymi natury logopedycznej i audiologicznej

• dbać o aktywne reakcje dziecka na bodźce otoczenia, wywoływać te reakcje ciekawymi zabawkami, pobudzać dziecko do działania

• sprawdzać rozwój narządów mownych – wargi, dziąsła, język, podniebienia, zęby

• od 3 do 7 roku życia należy pozwolić dziecku używać ręki, którą preferuje (rozwój lateralizacji jest związany z umiejscowieniem i kształtowanie ośrodków mowy w mózgu, co może powodować zaburzenia mowy, jąkanie)

• słuchać z uwagą każdej wypowiedzi dziecka, podtrzymywać jego opowiadania, stosować pytania

• sprawdzać czy rozwój dziecka w zakresie mowy przebiega według normy

• odpowiadać na pytania dziecka tak, aby pobudzać jego ciekawość, pogłębiać wiedzę i chęć rozmowy

• wysłuchiwać opowiadań dziecka i pobudzać go w nich do poszerzania swoich opowieści o sukcesach, doświadczeniach, radościach

• poprawiać mowę dziecka w sposób nie wzbudzający wstydu i nie burzący dobrego samopoczucia

• w przypadku problemów rozwojowych mowy należy szybko reagować i korzystać z usług logopedycznych, audiologicznych

Opracowano wykorzystując:

„Nasze dziecko uczy się mowy” L. Kaczmarek, Lublin 1977r.